Pogniewałem się na Dział Kontroli Jakości i reklamacji (szczególnie na sędziego w swojej sprawie na drugim etapie zeszłorocznej skargi – panią J.P.) i miałem już w ogóle nie pisać. Ale jestem to winien najcudowniejszemu tandemowi pilotów: Pani Agnieszce i Jawajczykowi Czaczy (zapis fonetyczny) z biura Panorama (miejscowy kontrahent Rainbow) oraz tym z Państwa, którzy zastanawiacie się czy warto. Warto po trzykroć: ludzie, natura i architektura! Jestem to też winien samej Indonezji i jej wspaniałym mieszkańcom jako zadośćuczynienie za me lęki wynikające z wydumanych uprzedzeń. Ale przede wszystkim jestem to winien mojej Żonie Kasi, bo poprosiła, bym napisał.

Jechaliśmy nieco wystraszeni (z Rainbow z powodu podejścia pani J.P. do klientów po raz ostatni): a bo to najludniejszy kraj muzułmański na Ziemi, a bo to Pacyficzny Pierścień Ognia (trzęsienia ziemi, aktywne wulkany i tsunami), a bo to pod równikiem to cywilizacji nie uświadczysz. W tym kontekście Indie wydawały nam się wzorem cywilizacji w naszym europejskim pojęciu.

Zasadniczo nic bardziej błędnego poza faktycznym zagrożeniem ze strony sił natury. Pozostałe aspekty okazały się przez nas zupełnie wydumane.

Demonizowaliśmy islam pomni różnorakich europejskich doświadczeń, a trafiliśmy do kraju, gdzie poza północna prowincją Sumatry: Aceh, nie ma prawa szariatu i fanatyzmu, za to panuje tolerancja i poszanowanie dla wszystkich religii i ruchów filozoficznych (np. buddyzm), a często spotyka się synkretyzm islamu z wierzeniami animistycznymi, za to fundamentalizmu nie uświadczyliśmy. Kobiety ubierają się jak chcą i nie są zepchnięte na margines życia społecznego, a tylko częsta, niemal formalna, prohibicja przypomina, że to właśnie ten najludniejszy na świecie kraj muzułmański. Ale nawet z tą prohibicją nie jest tak źle, bo o ile w Yogyakarcie nie ma nawet piwa w sklepach, to w restauracjach już nie ma problemu z dostępnością (choć cena jest odpowiednio wyższa, a na całej Jawie nie spotkaliśmy w sklepach mocniejszych trunków niż piwo i wino). No cóż, ale do Indonezji islam trafił głównie w sposób pokojowy, poprzez kupców, a nie poprzez świętą wojnę (nie wdając się w szczegóły: był podbój na Jawie królestwa Kediri oraz ostatniego państwa buddystyczno-hinduistycznego Jawy - Majapahit przez islamski Demak, ale generalnie ataki zbrojne były zjawiskiem marginalnym w historii Archipelagu i miały podłoże bardziej merkantylne niż religijne). W tym kontekście najlepiej widać magiczną różnicę słowa: „prawie”. To prawie ta sama religia, co w Afganistanie, Syrii etc. itp.

Ludzie Indonezji, a konkretniej Jawajczycy i Balijczycy (bo innych prawdopodobnie nie poznałem) to temat na dłuższy wywód. Po uśmiechniętych i przesympatycznych potomkach Majów z Jukatanu, radosnych i życzliwych Hindusach (na których jednak potężnym cieniem kładą się liczne doniesienia o brutalnych gwałtach nawet na nieletnich), nie sądziłem, że spotkam ludzi bardziej otwartych na innych, bezinteresownych, chętnych do niesienia pomocy i uczciwych, a zarazem niezwykle pogodnych i cieszących się życiem mimo podwójnie trudnych warunków bytowania: bo i sama egzystencja nie jest najłatwiejsza, a przebiega w ciągłym stanie zagrożenia kataklizmami. A może właśnie dlatego? Ciężki los nauczył tych ludzi tego, co jest w życiu najważniejsze i pewnie dlatego, w miejsce bezrefleksyjnej gonitwy za dobrami materialnymi, zachowali w sobie taki pierwiastek Człowieczeństwa, o którym my dawno zapomnieliśmy. O ile kiedykolwiek w nas był. Ot, takie proste przykłady: pod Bromo żona nie wzięła zakupionych magnesów i odeszła, ja zaś polazłem robić zdjęcia nieświadomy sytuacji. A sprzedawca robił raban dopóki nie wróciłem po zakup, zawołany przez Rodaków.

Yogyakarta (najbardziej po lokalnemu: Dżogdża) – przejście przez Malioboro jedną z głównych ulic. Sygnalizacja świetlna wzbudzana, więc wcisnąłem od razu przycisk z siłą wystarczającą w Polsce. I czekają dwie biedne polskie sierotki ze trzy minuty, a strumień samochodów nie maleje. Podchodzi sprzedawca z pobliskiego straganu, który zorientował się w czym rzecz i jak nie walnie w ten sam przycisk, aż zakolebało niemałym słupem. Ale od razu wskoczyło zielone światełko. On nie czekał na naszą reakcję czy podziękowania, po prostu wrócił do swojego stoiska. Pomoc nawet w drobnej sprawie jest tam odruchem. W Polsce ilu z nas zachowałoby się podobnie, a ilu dobrze bawiło nieporadnością wynikającą z braku znajomości lokalnej infrastruktury czy zwyczajów?

Szacunek dla starszych jest podstawową zasadą społeczną, do tego stopnia, że czasem prowadzi to do sytuacji dla nas komicznych: Indonezja nie jest rynkiem, na którym najlepiej sprzedają się najnowsze modele telefonów, bo starszy członek rodziny może poprosić młodszego o zamianę czy pożyczenie aparatu, a temu nie wypada, a wręcz nie wolno odmówić…

Bezpieczeństwo: w żadnym z miast nie byliśmy ostrzegani, aby nie zapuszczać się w jakieś enklawy po zmierzchu, bo grozi to nieprzyjemną przygodą (jak to było w innych rejonach świata). Oczywiście rozsądek należy zachować jak zawsze, i jak wszędzie, bo prowokacyjne zachowania grożą guzem lub utratą rzeczy wartościowych. Jedynym ostrzeżeniem było, by kobiety nie nosiły torebek od zewnętrznej strony idąc przy ulicy w Jakarcie. Klasyka wielkich miast Azji wschodniej i południowo-wschodniej, i nic godnego uwagi, szczególnie przy Phnom Pehn, Hanoi, Delhi czy nawet Bangkoku i Sajgonie. Wręcz przeciwnie, byliśmy zachęcani, by w ramach czasu wolnego chodzić i smakować jak najwięcej tego wspaniałego tortu o nazwie Jawa.

Ciekawostką jest zaś fakt nie spotykany nigdzie indziej. Opowiedziane przez Pilotkę na wypadek sytuacji krytycznych (na szczęście nie musieliśmy sprawdzać): Indonezyjczycy świadomi kosztów połączeń wykonywanych na ich krajowe numery przez turystów, widząc że pokazany przez obcokrajowca numer jest indonezyjski, nie wahają się dzwonić z własnego telefonu, by pomóc zagubionemu skontaktować się z pilotem czy wezwać taksówkę. Dlatego naszym jedynym (zadanym jeszcze w autobusie z lotniska) zadaniem domowym było zapisanie, również na karteczkach noszonych przy sobie, a nie tylko w telefonach, indonezyjskiego numeru naszej superAgnieszki.

Budzi wielki mój respekt indonezyjskie poszanowanie własnej tradycji i dziedzictwa w sferze zarówno kultury, jak i własności, dbałość o integralność wewnętrzną kraju pomimo różnorodności chyba największej na świecie. W Indonezji nie sprzedaje się ziemi obcokrajowcom. Nie dziedziczy się jej również poprzez małżeństwo. Nie ma podwójnych obywatelstw. Jeżeli umiera małżonek Indonezyjczyk, to drugi z małżonków (nie Indonezyjczyk) ma określony czas na sprzedaż nieruchomości. Prawo własności ziemi zostaje w kraju. Zatem nawet ogólnoświatowe marki i megakoncerny ich nie podkupią, choć i tam się panoszą bezwzględnie: u nas głosząc idee poszanowania praw człowieka i równości - tam wykorzystują pracę dzieci do nabijania sobie kabzy. I to jest w tym pięknym kraju, po wszechobecnej korupcji, z którą jednak co bardziej oświeceni politycy usiłują walczyć, najbardziej patologiczne zjawisko.

Wydawać by się mogło, że nie ma w Indonezji żadnego systemu zabezpieczenia społecznego. Jednakże funkcjonują tam formy pomocy ubogim zarówno w sferze edukacji (mundurki – żeby dzieci nie różnicować wyglądem na biednych i bogatych, podręczniki, opłaty), jak i ochrony zdrowia, świadczone w pierwszym rzędzie przez lokalne jednostki administracyjne, a później przez państwo. Nie ma tam umierania na ulicach z braku ubezpieczenia – jeśli kogoś nie stać na operację, to i tak ją przeprowadzą, a po weryfikacji sytuacji materialnej, odpłatność umorzą. Inną sprawą jest kwestia, jak dzieci uczęszczają do szkół. Wiele z nich musi pracować, by pomóc rodzicom w utrzymaniu rodziny i nikt się tym nie przejmuje. Na szczęście jest tam wielka świadomość roli edukacji i duży wewnętrzny nacisk, by dobrze wykształcić przynajmniej jedno dziecko, co będzie premiowane później jego godnymi dochodami, gdyż w dawnej tradycji azjatyckiej, której Indonezja wciąż hołduje, jest zapewnienie rodzicom bytu na czas starości przez potomków. Całościowo to się sprawdza i nie wiem, czy nie lepiej niż u nas, nadmuchane do granic absurdu wielkimi ideami solidarności społecznej, formalne systemy zabezpieczenia społecznego.

Na Jawie i Bali widziałem tylko jedną osobę żebrzącą. Kobietę z dzieckiem, bodajże w Dżogdży. Czego nie mogę powiedzieć o innych krajach Azji (oprócz Japonii – tam owszem, w Tokio w parku naprzeciw pałacu Mikado w okolicy mostu Seimon Ishibashi, koczowali bezdomni, ale nie pamiętam bym na całym Honsiu widział żebrzącego); a nawet o własnym kraju, czy rozwiniętych państwach Europy. Nie widziałem również żadnych dzikich koczowisk ludzi ubogich jak najpowszechniej widoczne jest to w Indiach.

Wracając na chwilę do ludzi: nie czarujmy się, pieniądze psują wszystkich i wszędzie, dlatego należy szczególnie na Bali uważać przy wymianie pieniędzy i przeliczyć samemu, chyba że ma się absolutną pewność, co do kwoty. My nie liczyliśmy, ale w kantorze w Jakarcie (naprzeciw Santiki) i na Bali (na dole Beachwalk Center) osoby wydające pieniądze, kładły je na osobne kupki po 1 mln i liczyły przy nas po 2 razy z rękoma wciąż nad kontuarem. Do wymiany konieczne jest okazanie paszportu. Na lotnisku w Jakarcie kurs był znośny, ale nie najlepszy. W hotelach nie wymienialiśmy. Pewnym źródłem wymiany był też Czacza, co pierwszego dnia wieczorem było szczególnie istotne. Trzeba pamiętać, że kurs jest ruchomy w zależności od światowych notowań dolara. A na co należy uważać w kantorach? Jest to szczególnie dostrzegalne na Bali (bo Jawa jest mało turystyczna): zawyżone w stosunku do realnych kursy, kursy z dziwnymi końcówkami np. 13 999, upewnić się też należy, że jest magiczny napis: „no commission” oznaczający brak prowizji. Tych myków jest pewnie więcej, ale ja nie decydowałem się na wymianę w ulicznych budkach szumnie zwanych kantorami – to było bezpieczne w Wietnamie. Tu nie.

1. Najcudowniejszy tandem pilotów na całym świecie: Pani Agnieszka i Pan Czacza (Jawajczyk z okolicy Bandung).

2. Najcudowniejsi ludzie których spotkaliśmy na świecie, ze szczególnym wskazaniem na Jawajczyków.

3. Najcudowniejszy kontrahent Rainbow: firma Panorama. Czasem się czegoś czepię, ale tu nie było możliwości.

4. Wyjazd życia (w sposób zorganizowany)! Japonia była samodzielnie - we trójkę. Dzięki Rainbow – gdyby nie słaby element ludzki w innych aspektach działalności firmy – bylibyście najlepsi!!! Ale już czas sprawdzić Logosa, bo może mam za mało danych na takie pochwały?

Istotnych nie było, a te nieliczne drobiazgi opisałem gdzieś po drodze w opinii.

- gniazdka elektryczne – okazałem się hobbystą, który targa ze sobą adapter niezależnie od potrzeb. Wobec niejednoznacznych informacji wyszukanych w necie wolałem jednak nosić, niż się prosić. Niepotrzebnie. Wszędzie były gniazdka typu używanego w Polsce. A raz gdy czajnik miał inną końcówkę, była przy nim (!) odpowiednia przejściówka.

- woda – wodę kupiliśmy dopiero na Bali w dzień odlotu do Polski. Wcześniej organizator zapewniał jej wystarczającą ilość: w autobusie po butelce niegazowanej odpowiednio schłodzonej wody 0,6 litra na osobę, a w hotelach z reguły jeszcze dwie tej samej pojemności też na osobę. Wodę trzeba pić w dużych ilościach przy tamtejszej wilgotności i upale. Jeszcze nigdzie tak intensywnie nie „odparowywałem”, ale też nigdy nie wybieraliśmy na wyjazdy pory deszczowej (lokalnego lata).

- robale – poza jednym szerszeniem, który pierwszego dnia w Jakarcie postanowił przespać się w autobusie, co skończyło się jego rychłym wydaleniem z owego, nie spotkaliśmy się z żadnym wstręciuchem. Jednego niedużego pająka uśmierciła żona w łazience pod Bromo, ale drugiemu większemu na tarasie przejściowym dała spokój. W Jakarcie i na postoju w drodze do Bandung widzieliśmy koniki polne budową i umaszczeniem różniącego się od naszych zielonek i jakieś takie bardziej w sobie. W interiorze bujały śliczne motyle, wlazła na mnie jakaś gąsienica, ale to już wszystko… oprócz:

- repelenty – czy to deet, czy ikardyna - są one absolutnie nieskuteczne na tamtejsze komary, moskity czy też inne gryzące, których nie brakuje. I zupełnie można sobie odpuścić ich noszenie, jeśli się ich nie używa. O tym, że mamy i to 3 opakowania jeszcze z Polski oraz czwarty Autan na deet zakupiony za śmieszne 10 000 rp. (ok. 2,8 zł) w Jakarcie, przypominały mi ugryzienia. Wtedy się pryskałem i o dziwo repelenty zaczynały działać:-)

- leki – tajemniczy zapis na stronie MSZ wywołujący istotne obawy na forach: „Wątpliwości służb celnych może wzbudzić większa ilość lekarstw, jeśli nie mają one nazw międzynarodowych”. Wątpliwości do „wątpliwości” budzi faktyczne znaczenie sformułowania: „większa ilość”. Odpowiedź, jak Wyjaśniła nam Pani Kinga, rezydentka na Bali, z którą byliśmy na fakultecie, jest prosta: ma nie być ilości hurtowych, czy wskazujących na zamiar wprowadzenia leków do nielegalnego obrotu, a dopuszczalna jest ilość przewidziana wyłącznie na własny użytek. No i dla „leków specjalnej troski” służb zarówno dubajskich, jak i indonezyjskich wystarczy zaświadczenie od naszego lekarza, napisane po polsku, że pacjent musi je zażywać. Jak mają z tym problem, to ściągają tłumacza – tyle Pani Kinga.

- szczepionki – my tylko mamy wcześniejsze: WZW typu A i B. Nie doszczepialiśmy się, ani nie łykaliśmy niczego przeciwmalarycznego.

- pogoda – byliśmy w porze deszczowej, ale okazało się, że nie jest regułą, że codziennie pada i to w określonych porach. Zdarzały się całe dni słoneczne pomimo tej pory roku. Ale często bezchmurne niebo szybko ciemniało i padał czasami całkiem rzęsisty deszcz, przeważnie wieczorem. Jednak pora deszczowa nie powinna odstraszać ciepłolubów, bo łatwo było się poparzyć słońcem nie zachowując odpowiednich środków ostrożności. Ja smarowałem się olejkiem o filtrze 50, żona 30. Wróciliśmy opaleni, ale nie poparzeni.

- Internet – i tu może być zaskoczenie: wifi dostępne nawet w pokojach hotelowych (nie tylko w lobby) i działające! Nie wiem jak w Bromo Cottage w bungalowach, ale na pewno dostępne w lobby. - dzieci (i zdjęcia) – generalnie mało się spotyka dzieci na ulicach czy w plenerze, i nie są one nastawione „roszczeniowo”, jak w Kambodży czy Indiach. Po zjeździe z Bromo Cottage wybuchło nawet zamieszanie, kiedy ktoś z grupy próbował dać dziewczynkom jakieś słodycze. Jest to niewskazane. Jeśli już chcemy poprawić sobie humor i czymś je obdarować to raczej jakieś: długopisy, markery, ołówki, breloczki etc. Chętnie za to pozują do zdjęć, a częściej same proszą o zrobienie sobie z nimi fotki, bo Biały na Jawie to prawdziwa rzadkość. Ba, dorośli również są chętni do zdobycia takiej pamiątki. Ja jakoś przyciągam mundurowych: w Indiach w Karmi Mata jakiś wojak, a na Jawie pan ze służby ochrony kolei na postoju w Cipeundeuy. To zdarzenie było podwójnie ciekawe, bo najpierw przestraszyłem się, że robię jakieś zakazane ujęcia, gdy wystartował do mnie pokazując na aparat, a po drugie był wyższy ode mnie (mam ponad 180 cm) - a w Indonezji chyba jednak więcej jest Białych niż Indonezyjczyków o takim wzroście. Jawajczycy rzadko są niechętni, by ich fotografować, niemniej jednak zdarzyło się mi w Jakarcie pewne nieporozumienie. Robiłem zdjęcie salonika prasowego rozłożonego na trotuarze, pośrodku którego zostało jedynie wąskie przejście dla pieszych, i wlazł mi w kadr autochton. Kiedy podniosłem wzrok napotkałem jego skrzywioną minę, ale nic nie powiedział mijając mnie. Do dziś nie wiem, czy skrzywił się bo popsuł mi ujęcie, czy nie życzył sobie, aby być w ten sposób uwiecznionym. Poza tym jednym przypadkiem zawsze wystarczyło zapytać, by uzyskać zgodę, a nierzadko finalizowało temat porozumienie wzrokowe.

- toalety plenerowe - należy mieć przy sobie papier toaletowy, chusteczki higieniczne, żel antybakteryjny, bo w toaletach na postojach przy autostradzie nie zawsze jest papier i mydło, a o ręcznikach zapomnijmy.

- przygody na lotniskach w Indonezji - w Denpasar - zabierają zapalniczki, ale jakoś wybiórczo. Mi zabrali z kieszeni spodni, bo zapomniałem włożyć do plecaka. Żona w plecaku sztukę przeniosła, natomiast koleżance wygrzebali sześć z plecaka właśnie. Wodę kasują rygorystycznie. W Surabai przed przelotem wewnętrznym są dwie kontrole: wstępna, żeby wejść na lotnisko i właściwa - normalna kontrola bezpieczeństwa - gdzie kasują wodę i napoje, jak na całym prawie świecie (wyjątek stanowią Sajgon i Hanoi oraz Delhi – do wody w butelce 0,5 l wsadzonej grzecznie do siateczki bocznej plecaka nikt się nie przyczepił). Pomiędzy tymi kontrolami teoretycznie można dopakować wszystkie rzeczy do bagażu głównego. Ale… kolega, który miał z bagażu podręcznego przepakować przed kontrolą bezpieczeństwa końcówkę whisky przewożoną w oryginalnej butelce, został niemile zaskoczony. Łiskacza odebrano mu już przy kontroli wstępnej. Może to ma związek z ich faktyczną prohibicją, bo wtedy jeszcze napoje i woda przechodziły. Porada praktyczna: C2H5OH (szczególnie cenny w Indonezji) należy przelać do plastikowej butelki po wodzie lub napoju (w zależności od koloru cieczy).

- pamiątki - podobnie, jak na niemal całym świecie „dla lokalsów stanowimy stado niezwykłej urody owieczek o obfitym runie gotowym do postrzygania”, że zacytuję siebie sprzed roku. Ceny dla turystów są wielokrotnie wyższe. Dotyczy to zarówno wstępu do obiektów, jaki i straganów. I jak na całym świecie na straganach trzeba się targować. Przykład: w drodze do autobusu po zwiedzaniu Borobudur zapytałem tubylca po ile ma duże drewniane maski. Oczywiście od razu dwie (bo parka) chciał mi wcisnąć za 500 k rp. Odmówiłem, ale nie odpuszczał i drypcił za mną z wciąż nowymi propozycjami. Cena przy wyjściu na parking spadła już do 200 k. Leciał za mną dobre pół kilometra, więc wziąłem. I przepłaciłem. Pod autobusem podobnego rozmiaru miały cenę wywoławczą 100 k za sztukę. Kolega dzień wcześniej zapłacił 85 k… Żona zadziałała skuteczniej na panią, która się naprzykrzała użyła magicznej formułki: „no money no fun”.

Pod Borobudur, wbrew temu, co czytałem na jakimś forum przed wyjazdem, wcale nie jest najtaniej. A na pewno nie najlepiej jakościowo.

Znacznie taniej (ceny z metki) i lepszej jakości pamiątki można kupić wcześniej u wujka Udjo po przedstawieniu z angklungami w roli głównej. Same instrumenty pomijam, bo słabo pakowne, ale magnesy z laleczkami wayang za 15 k, czy miniaturki laleczek za 25 k lub całkiem dorodne okazy ok. 0,5 m w rozpiętości cenowej 150-270 k to wspaniałe prezenty czy pamiątki.

W emporiach też nie jest bardzo drogo - całkiem pokaźny batik z postacią z Ramajany (większy od ramki 50x40 cm) u Abdula Picasso w Dżogdży kosztował nas 18 USD, a za płaski wayang ręcznie malowany na skórze bawolej daliśmy 25 USD. Pamiątki wspaniałe i niespotykane w Polsce.

Generalnie Jawajczycy, poza Boro (tam też nieinwazyjnie, choć nieco miałcząco), nie są napastliwi i spokojnie można odejść od straganu, czy wyjść ze sklepiku. Nikt nie ciągnie za rękaw i nie wyklina wychodzącego potencjalnego klienta. Dziwne jak na islam, ale tak tam jest!

Na szczęście jest sporo sklepów ze sztywnymi cenami, nawet tych z pamiątkami. Mnóstwo niedrogich pamiątek - żeby nie obciążać bagażu w przelocie do Denpasar - można kupić na Bali w Kucie w Food Market w Beachwalk Center, no chyba że ktoś lubi targowanie – mnóstwo bud wokół oferuje niemal wszystko, choć jakość może być niepewna.

- Sklepy – Hotel Paragon (Jakarta) duży market, warto kupić piwo, herbaty, kawy – dalej bywa drożej, a z piwem ciężko. Kolejny duży market (chiński) znajduje się naprzeciw Santiki w Bandungu. Tam już tylko piwo puszkowe, a dalej już nie ma go w sklepach aż do Bali. Odpowiedniki naszej żabki: Indomaret – tam w całej Indonezji nie ma piwa, Alfamart, Circle K itp. – dużo punktów wszędzie i czynne do późnej nocy. Na Bali nawet 24/24. Turysta w Indonezji jest naprawdę traktowany jak w staropolskim powiedzeniu: „Klient nasz Pan”.

- Papierosy i kreteki – no jako nałóg muszę podzielić się spostrzeżeniami: Marlboro płacone kartą (z przewalutowaniem) 7,6 zł paczka. Taniej było tylko w Kambodży – 1,5 USD. Poza nimi dostęp do marek ogólnoświatowych w jeszcze niższej cenie (ba, w tym nawet Dunhilli, które u nas tylko na wolnocłówce spotykam).

Kreteki - Sampoerna i od tego się zaczęło. Za Panią Beatą Pawlikowską: ok. początku XX w. żył sobie w Kudus na Jawie pan Haji Jamahri, którego pasją było palenie papierosów. Miał on problemy z górnymi drogami oddechowymi - astma, wiec lekarz zapisał mu inhalacje goździkowe, co okazało się zajęciem czasochłonnym i odrywającym od ulubionego. Od czego inwencja pasjonata: bohater nasz zmielone goździki wymieszał z tytoniem i zaczął to palić. Później jako leczące papierosy sprzedawał swój wynalazek sąsiadom i ich sąsiadom. No, ale że papierosy jednak nie leczą, to i sam zmarł, ale pomysł chwycił. Podjął go syn emigrantów chińskich na szeroką skalę i rozkręcił potężne imperium kretekowe pod nazwą Sampoerna. I tak powstały kreteki – narodowe papierosy Indonezji - goździkowe. Niepowtarzalne i według niepalących nie śmierdzące jak zwykłe, choćby najlepszej marki. Ja się zakochałem i przywiozłem dzięki uprzejmości Hani i Pawła pokaźny zapasik.

bylo super i polecam

wycieczka baedzo udana super pilot asia mila uprzejma bardzo duzo wiadomosci   zmieniono nam hotel w ostatniej chwili ale na lepszy i dostalismy kolacje gratis na calym pobycie na bali super

nie ma

cieple ubranie na wulkan bromo na jawie

Ogólna ocena bardzo wysoka. Przepiękne widoki, codziennie inne miejsca, niesamowite krajobrazy, przemili ludzie. Warte każdej złotówki.

Codzinnie inne miejsce, bardzo dużo do zobaczenia. Przyjaźni ludzie.

Zwiedziło się całą Jawę, ale aby to zrobić prawie codziennie spędzało się pół dnia w podrózy: czy to autobusem, czy pociągiem.