Historia oraz kultura tańca Flamenco

Flamenco – dawniej i dziś

Pełne pasji, temperamentu i energii flamenco jest jedną z najbardziej porywających form sztuki. Bogata historia flamenco jest widoczna w każdym zdecydowanym kroku tancerza, w każdym rzewnym dźwięku gitary i w każdym klaśnięciu w dłonie. By móc w pełni doświadczyć fenomenu, jakim jest współcześnie flamenco, warto zrozumieć, skąd się wywodzi i jak się rozwijało. Mimo, że obecnie flamenco utożsamiane jest z Hiszpanią, to jego korzenie i droga do światowej sławy są dużo bardziej złożone. Niewątpliwie nie można wskazać konkretnego powodu ani zdarzenia, które sprawiły, że flamenco osiągnęło status tańca rozpoznawalnego na całym świecie, porównywalny do statusu baletu czy hip-hopu. Przyczyniły się do tego różnorakie czynniki, ale swoistą ewolucję flamenco można podzielić na trzy fazy:

• Przybycie Romów do Hiszpanii
• Epoka romantyzmu
• Dyktatura gen. Franco

Przybycie Romów

Choć współcześnie flamenco rozpoznawane jest na całym świecie, to jego początki sięgają XV wieku, gdy na Półwyspie Iberyjskim pojawiali się Gitanos, czyli pierwsi Romowie. Przez setki lat Romowie żyli w diasporach podróżując przez różne kraje, głównie Indie, Iran i Egipt. Rozproszeni po świecie Romowie wzbogacali swoją kulturę o różne folkowe wpływy, z jakimi stykali się podczas swej wędrówki. Z tej unikatowej mieszanki stworzyli swą własną kulturę, tożsamość i sztukę wyrażania emocji poprzez taniec i śpiew. Jednym z elementów cygańskiej kultury było właśnie flamenco, które wraz z nimi zawitało do Andaluzji.

Romantyzm

Przez kolejne 300 lat Romowie żyli na marginesie hiszpańskiego społeczeństwa, gnębieni przez monarchię i traktowani z wyższością przez rdzenną ludność. Jednakże wraz z upływem czasu zaczęli się asymilować, a różnice społeczne powoli zaczęły zanikać. Aż wreszcie na przełomie XVIII i XIX wieku wraz z nadejściem ery romantyzmu, cygańskie flamenco zaczęło odgrywać ważną rolę w kulturze Hiszpanii. W znacznej mierze przyczyniła się do tego twórczość romantycznych malarzy, poetów i powieściopisarzy, którzy poprzez swoje dzieła przybliżali niszowe flamenco szerszej publiczności. Początkowo twórcy epoki romantyzmu kładli nacisk na naturę oraz na pełen emocji, a co najważniejsze, wspólny folklor. Z czasem jednak zaczęli szukać natchnienia w obcych i bardziej ekscentrycznych kulturach, takich jak kultura andaluzyjskich Romów.

Dla romantyków flamenco i wszystko co z nim związane było twórczym rajem, ponieważ było manifestacją oryginalności i swoistej egzotyki. To właśnie w tym okresie wyłoniła się nowa forma flamenco, znana powszechnie do dziś. Najlepszym przykładem zagorzałego uwielbienia dla flamenco jest wydana w 1845 r. nowela Carmen, autorstwa Prospera Mériméego. Nieco później na jej podstawie Georges Bizet stworzył jedną z najsłynniejszych oper świata.

Pod koniec XIX wieku nastąpiła komercjalizacja flamenco, która przyczyniła się do powstawania cafés cantantes – kawiarni i barów, gdzie goście spędzali wieczory przy akompaniamencie pieśni i tańców flamenco. Kolejnym krokiem było utworzenie ópera flamenca – spektaklu, w którym flamenco połączono z baletem i operą. Największe ówczesne gwiazdy hiszpańskiego baletu występowały w tradycyjnych cygańskich strojach i wykonywały tańce zaczerpnięte z bogatej kultury flamenco. W ten sposób kultura andaluzyjskich Romów rozpoczęła podbój scen operowych i baletowych w Europie, awansując do głównej ligi rozrywek, którym oddawała się arystokracja i bogate elity.

Dyktatura gen. Franco

Ostatni etap procesu transformacji flamenco z folkowego tańca Romów do formy sztuki znanej i podziwianej na całym świecie to uznanie flamenco za taniec narodowy przez generała Francisco Franco, który rządził Hiszpanią w latach 1939-1975.
Generał Franco zdając sobie sprawę z potencjału, jaki drzemie w sztuce i kulturze, rozpoczął cyniczne wykorzystywanie flamenco jako narzędzia propagandy rządowej. Kluczową częścią rządowego planu mającego na celu przyciągnięcie turystów, było wykorzystanie w promocji kraju filmów zawierających odniesienia do flamenco. Mieszkańcy innych państw Europy dowiedzieli się o unikatowej formie sztuki, jaką niewątpliwie jest flamenco, z takich filmów jak Rodzina Tarantos z 1963 r. w reżyserii Francisco Belety. Śmierć generała Franco w 1975 r. oznaczała koniec pewnej ery, ale do tego czasu flamenco stało się już rozpoznawalną na całym świecie formą sztuki, nierozerwalnie związaną z hiszpańską tożsamością kulturową.

Aby bliżej poznać kulturę flamenco i lepiej zrozumieć, na czym polega jego fenomen i w czym tkwi jego siła, zadaliśmy kilka pytań osobie od lat zajmującej się tą tematyką. Doktor Marta Wieczorek jest antropologiem kultury i wykłada w Zayed University w Dubaju (Zjednoczone Emiraty Arabskie). Jest także autorką książki „Flamenco. Studium z antropologii semiotycznej”. Przytoczone poniżej wyczerpujące odpowiedzi na nasze pytania, pięknie podsumowują ten niesamowity taniec i wszystko to, co jest z nim związane.

1. Wbrew powszechnemu myśleniu flamenco to nie tylko taniec. Czym jest flamenco i w czym drzemie jego magnetyzm?

Dr Marta Wieczorek: Na ekspresję flamenco składa się taniec (baile), śpiew (cante) oraz gra na gitarze flamenco (toque). Występom często towarzyszą również palmeros wyklaskujący rytm flamenco oraz grupy jaleadores – osoby wykrzykujące w stronę performerów zachęcające serie ponagleń, zawołań. Myślę, że nie istnieje uniwersalna odpowiedź na pytanie: w czym drzemie magnetyzm flamenco. Są tacy, na przykład słynny poeta Federico García Lorca, którzy twierdzą, że magia flamenco sprowadza się do duende. Jest to rodzaj transu, w który wprowadzają się wykonawcy flamenco, łącząc elementy choreografii z improwizacją. Duende nazywane jest też enigmatycznie duszą flamenco: szczególną, bolesną, namiętną, żywiołową ekspresją.



2. Gdzie podczas podróży do Hiszpanii możemy spotkać się z flamenco

Dr Marta Wieczorek: Kolebką flamenco jest południowo-hiszpańska Andaluzja. Przyjmuje się, że flamenco powstało z mieszanki folkloru andaluzyjskiego, wpływów romskich, perskich, kultury Maurów, Żydów Sefardyjskich etc. w XVIII wieku. Śpiew był formą pierwotną wobec tańca; początkowo grupy Andaluzyjskich Romów i Andaluzyjczyków z niższych klas społecznych spotykały się praktykując pierwotne formy śpiewu flamenco. W ten sposób komunikowali niedolę ludzi marginalizowanych – tematyka wielu pieśni flamenco to bieda, nieszczęśliwa miłość, ostracyzm społeczny etc. Obecnie turystycznej formy flamenco można doświadczyć na festiwalach czy w tablaos – restauracjach i tawernach, w których wykonywane jest flamenco. Można je znaleźć w największych Andaluzyjskich miastach: Sewilli, Maladze, Grenadzie, czy Kadyksie. Popularność flamenco powołała rozprzestrzenienie się tego typu miejsc również do Madrytu i Barcelony. Ponad to istnieją peñe – wspólnoty flamenco gromadzące w kameralnych okolicznościach miłośników tego gatunku muzycznego. Zwolennicy tzw. „autentycznego” flamenco rekomendują poszukiwanie peñii, do których jednak dostać się trudniej.

3. Czy dzisiejsze flamenco różni się od tego sprzed lat?

Dr Marta Wieczorek: Dzisiejsze odmiany flamenco, poza tymi respektującymi jego oryginalne, tradycyjne formy, obejmują również fuzje z innymi gatunkami muzycznymi takimi jak jazz, taniec współczesny, muzyka świata etc. To zjawisko określa się jako nuevo flamenco. Spośród znanych wykonawców nuevo flamenco należy wymienić gitarzystę Paco de Lucię czy tancerza Joaguima Corteza.